Τα διαφορετικά πρόσωπα της ΔΕΠ-Υ στην εφηβεία

Τι είναι ΔΕΠ-Υ;

H διαταραχή ελλειμματικής προσοχής με υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ) περιγράφηκε για πρώτη φορά στην ιατρική βιβλιογραφία εδώ και εκατό χρόνια. Έχει πια καταλήξει να θεωρείται η πιο κοινή διαταραχή της παιδικής ηλικίας. Οι ειδικοί, οι εκπαιδευτικοί και όλοι όσοι ασχολούνται με παιδιά ξεχνούν ότι είναι μία χρόνια διαταραχή, η οποία αλλάζει πρόσωπα με το πέρασμα του χρόνου. Παιδιά τα οποία δεν έχουν διαγνωστεί στη δημοτική ηλικία διατρέχουν τον κίνδυνο να χαθούν στη δίνη άλλων ψυχιατρικών διαταραχών.

H διάγνωσή της δεν βασίζεται ποτέ σε ένα και μοναδικό σύμπτωμα. Διαχωρίζουμε σε βασικά ή πρωτογενή συμπτώματα, τα οποία είναι η έλλειψη προσοχής που δε δικαιολογείται από τη χρονολογική ηλικία του παιδιού, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα. Tα συνοδά συμπτώματα, τα οποία γίνονται πιο έντονα στην εφηβεία και στιγματίζουν την κλινική εικόνα, ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία και μπορεί να περιλαμβάνουν ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες, κρίσεις οργής, πείσμα, αρνητισμό, υπερβολικές διακυμάνσεις της ψυχικής διάθεσης, χαμηλή ανοχή "ανικανοποίητου" (frustration tolerance), χαμηλή αυτοεκτίμηση και έλλειψη πειθαρχίας.

H ελλειμματική προσοχή εκδηλώνεται με την πρόωρη εγκατάλειψη των ασχολιών και με τις μη ολοκληρούμενες δραστηριότητες. Tα παιδιά περνούν γρήγορα από τη μια δραστηριότητα στην άλλη, δείχνουν ότι χάνουν το ενδιαφέρον τους για κάποια ασχολία, επειδή προσελκύονται από κάποια άλλη. H υπερδραστηριότητα συνεπάγεται υπερβολική ανησυχία, ειδικά σε καταστάσεις που απαιτούν σχετική ηρεμία. Ανάλογα με την κατάσταση, το παιδί μπορεί να σηκώνεται από το κάθισμά του, να τρέχει, να χοροπηδάει τριγύρω, ενώ θα έπρεπε να παραμείνει στη θέση του. Επίσης, μπορεί να φλυαρεί, να θορυβεί, να είναι νευρικό, να κινείται συνεχώς.

Tα προβλήματα στη συμπεριφορά δεν είναι επαρκή ή και αναγκαία για τη διάγνωση, αλλά υποβοηθούν στην επιβεβαίωσή της. H άρση των κοινωνικών αναστολών, η απερισκεψία σε καταστάσεις που ενέχουν κινδύνους και η παρορμητική περιφρόνηση των κοινωνικών κανόνων (που εκδηλώνεται με την παρενόχληση άλλων προσώπων, με τη διακοπή των δραστηριοτήτων τους, με βιαστικές απαντήσεις σε ανολοκλήρωτες ερωτήσεις ή με τη δυσκολία αναμονής της σειράς τους) είναι χαρακτηριστικά των παιδιών με αυτή τη διαταραχή.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ατόμων με ΔΕΠ-Υ στις διάφορες ηλικίες;

Tα κλινικά χαρακτηριστικά διαφέρουν ανάλογα με την ηλικία και τροποποιούνται, καθώς το παιδί συναλλάσσεται με το περιβάλλον του.

Bρεφική ηλικία

Tα περισσότερα παιδιά με διάγνωση ΔΕΠ-Υ υπήρξαν υπερβολικά ανήσυχα μωρά, παρουσίασαν κωλικούς, έκλαιγαν πολύ, είχαν προβλήματα φαγητού και ύπνου, καθυστέρησαν στον έλεγχο των σφιγκτήρων και στην εκμάθηση του ενεργητικού λόγου.

Προσχολική ηλικία

Τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ είναι εξαιρετικά δραστήρια, η ενεργητικότητά τους, όμως, είναι άσκοπη. Μοιάζουν σαν να μη φοβούνται τίποτα και έχουν στο ενεργητικό τους περισσότερα ατυχήματα. Συχνά χρειάζονται λιγότερο ύπνο.

Εκδηλώνουν έντονες κρίσεις οργής, όταν θυμώνουν ή απογοητεύονται και είναι πολύ απαιτητικά, καθώς δεν μπορούν να παίξουν μόνα τους ή με άλλα παιδιά. Αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από τους παιδικούς σταθμούς και άλλους χώρους της γειτονιάς.

Mέση παιδική ηλικία

Κύριο γνώρισμα αυτής της ηλικίας είναι η υπερκινητικότητα, ενώ αρχίζουν να εκδηλώνουν ξαφνικές και γρήγορες εναλλαγές ψυχικής διάθεσης. Συχνά επαναστατούν εναντίον οποιασδήποτε μορφής πειθαρχίας, περιγράφονται ως πεισματάρικα, ανταγωνιστικά και επιθετικά, ενώ μπορεί να επέλθει μια κοινωνική απομόνωση. Στο σχολείο η επίδοσή τους συνήθως μειώνεται.

Eφηβεία

Στην εφηβεία τα συμπτώματα της υπερκινητικότητας αμβλύνονται (υπάρχει μια κινητική ανησυχία), είναι έντονη η παρουσία της παρορμητικότητας, ενώ στο επίκεντρο εμφανίζονται σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς. Περιγράφονται συναισθηματικά ανώριμα, ανεύθυνα, με δυσκολία να παραμείνουν σε σχέσεις και γενικά με υποδεέστερες κοινωνικές δεξιότητες, χαμηλή αυτοεκτίμηση και με κακή σχολική επίδοση και αδιαφορία για τη μάθηση.

Οι έφηβοι που παρουσιάζουν αυτή τη δυσκολία συχνά γνωρίζουν τι πρέπει να κάνουν, όμως δυσκολεύονται να ολοκληρώσουν το στόχο τους, έχουν δυσκολία να εστιάσουν την προσοχή τους, είναι παρορμητικοί και συχνά, αλλά όχι πάντα, διακατέχονται από υπερβολική δραστηριότητα ή ανησυχία. H δυσκολία στη συγκέντρωση, η δυσκολία στην ταξινόμηση πληροφοριών και η έλλειψη προσοχής μπορούν να οδηγήσουν σε μειωμένη σχολική απόδοση, ενώ η παρορμητική συμπεριφορά μπορεί να επηρεάσει τις κοινωνικές τους σχέσεις.

Ενώ η Διαταραχή Eλλειμματικής Προσοχής με ή χωρίς Yπερκινητικότητα είναι, όπως έχει αναφερθεί, μια πολύ κοινή διαταραχή ανάμεσα στα παιδιά, στην εφηβεία όμως είναι συχνά δύσκολο να διαγνωσθεί, γιατί κρύβεται πίσω από άλλα προβλήματα. Επιπρόσθετα, είναι πιο δύσκολο να γίνει κατανοητή και αποδεκτή από το περιβάλλον των εφήβων.

Ενήλικοι

Στην ενηλικίωση κυριαρχούν οι συνέπειες της χαμηλότερης ακαδημαϊκής επίδοσης, οι συχνές αλλαγές στις σπουδές και αργότερα στους χώρους εργασίας. Η παρουσία της παρορμητικότητας γίνεται πιο εμφανής και επιφέρει προβλήματα στην καθημερινότητα και στις κοινωνικές συναλλαγές και διαπροσωπικές σχέσεις.

Με ποια πρόσωπα είναι δυνατό να εμφανιστεί η ΔΕΠ-Υ στην εφηβεία;

Πρόσωπο-Άγχος

H Κατερίνα είναι 16 ετών. Έρχεται, αφού έχει ήδη επισκεφθεί δύο συναδέλφους ψυχολόγους. Βιώνει έντονο άγχος, θλίψη, αλλά και θυμό στη σχέση με την «κολλητή της». Η πρώτη συνάντηση είναι απίστευτα κουραστική, αφού μιλά ασταμάτητα, κλαίει, γελά, θυμώνει, κατηγορεί και κινείται αδιάκοπα. Δεν ολοκληρώνει κανένα από τα θέματα τα οποία θέλει να κουβεντιάσει. Όταν λέω ότι η ώρα έχει περάσει και πρέπει να συνεχίσουμε στην επόμενή μας συνάντηση, κάνει ένα έντονο ξέσπασμα θυμού και με κατηγορεί για έλλειψη κατανόησης. Ποια είναι η πραγματική αιτία της συμπεριφοράς της Κατερίνας;

Πρόσωπο-Αντικοινωνική Συμπεριφορά

Ο Άρης είναι σήμερα 25 χρονών. Ήλθε κοντά μου στα 14 του χρόνια, βρίζοντας, κλωτσώντας, κάνοντας σκασιαρχείο, κτυπώντας τη μητέρα του, σπάζοντας αντικείμενα, λίγο πριν τον διώξουν από το τρίτο σχολείο. Μέχρι τα είκοσι του χρόνια που θα πάρει το απολυτήριο του έχει επισκεφθεί συνολικά 7 σχολεία. Είναι ο Άρης ένας παραπτωματικός έφηβος;

Πρόσωπο-Εμμονές/Καταναγκασμοί

Ο Τάσος χρειάζεται περίπου μία ώρα, για να μπορέσει να βγει από το δωμάτιό του. Πρέπει να είναι βέβαιος ότι τα παράθυρα, όλες οι πόρτες των ερμαριών, οι ηλεκτρικοί διακόπτες είναι κλειστά και πρέπει να επιβεβαιωθεί πολλές φορές για αυτό, ενώ πρέπει να ελέγξει το περιεχόμενο της βαλίτσας του πάμπολλες φορές, μήπως έχει ξεχάσει κάτι. Μετά πρέπει να πει τρεις φορές «όλα είναι εντάξει, μπορώ να βγω» και τότε, αν όλα πάνε όπως τα έχει σκεφτεί, να βγει. Αν κάποιος τον διακόψει, τότε ξαναρχίζει από την αρχή. Ποια διάγνωση έχουμε κάνει για τον Τάσο;

Πρόσωπο-Τικ

Ο Κώστας είναι 15 χρόνων. Από τα έντεκα του υποφέρει από πολλαπλά κινητικά μυοσπάσματα (τικ) στο πρόσωπο. Κατά περιόδους παρουσιάζει φωνητικά όπως βηξίματα, φωνούλες. Από την αρχή της φοίτησής του στο γυμνάσιο, ενώ ήταν άριστος μαθητής του δημοτικού, οι βαθμοί του σημειώνουν σταθερή πτώση. Όλοι πιστεύουν ότι τα τικ του δημιουργούν συναισθηματικό πρόβλημα και τον εμποδίζουν στη μελέτη. Τι πραγματικά επηρεάζει τον Κώστα;

Πρόσωπο-Μαθησιακή Αποτυχία

Η Μαρία είναι τώρα στην έκτη τάξη ιδιωτικού αγγλόφωνου σχολείου. Τα αποτελέσματα των εξετάσεών της το καλοκαίρι ήταν «καταστροφικά». Η Μαρία δεν έχει ποτέ δημιουργήσει πρόβλημα στους γονείς της ή στο σχολείο. Πολύ καλή μαθήτρια και ταλαντούχα στην τέχνη. Ήσυχη, χωρίς ιδιαίτερη συμμετοχή στην τάξη, με πολλές ώρες διάβασμα. Έχει αρκετούς φίλους, αφού προσαρμόζεται εύκολα, χωρίς να έχει μια σταθερή παρέα ή «κολλητή». Γενικά όλοι είναι έκπληκτοι με τα αποτελέσματά της. Τι συμβαίνει στη Μαρία;

Το άγχος, η κατάθλιψη, η παραπτωματική συμπεριφορά, οι εμμονές, τα τικ, η μαθησιακή αποτυχία είναι κάποια από τα πιθανά πρόσωπα με τα οποία μπορεί να παρουσιαστεί η ΔΕΠ-Υ στην εφηβεία.

Το κυριότερο πρόβλημα είναι ότι η κλινική εικόνα, τα συμπτώματα δηλαδή με τα οποία έρχονται οι έφηβοι στους ειδικούς είναι συχνά τόσο δραματικά που μπορεί να τους ξεγελάσουν. Γι’ αυτό συχνά δεν τοποθετείται ποτέ η διάγνωση ΔΕΠ-Υ ή αυτό γίνεται με καθυστέρηση.

Υπάρχει η περίπτωση στην οποία ένας έφηβος με ΔΕΠ-Υ να παρουσιάζει περισσότερο από ένα πρόβλημα;

Πολλές φορές, όχι μόνο στους εφήβους, αλλά και στα παιδιά παρουσιάζεται αυτό το οποίο οι ειδικοί αποκαλούν συνοσηρότητα, δηλαδή η συνύπαρξη δύο ή και περισσοτέρων προβλημάτων/διαταραχών/ασθενειών. Ένας έφηβος μπορεί να έχει ΔΕΠ-Υ μαζί με δυσλεξία, μαζί με κατάθλιψη, με άγχος κ.ά. Η συνοσηρότητα συχνά ξεχνιέται ή/και δυσκολεύει τους ειδικούς στη διάγνωση.

Ποιοι είναι οι κίνδυνοι, όταν ένας έφηβος με ΔΕΠ-Υ δε διαγνωστεί;

Η μη διάγνωση της ΔΕΠ-Υ οδηγεί συχνά σε μαθησιακά προβλήματα, σχολική αποτυχία, άγχος, μελαγχολία, θυμό, παραπτωματική συμπεριφορά, δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και γενικότερα στο αίσθημα της χαμηλής αυτοεκτίμησης και αυτοεικόνας.

Ποια είναι η παρέμβαση;

Το πιο σημαντικό μέρος της παρέμβασης είναι η ενημέρωση των εμπλεκομένων για το τι συμβαίνει. Ο έφηβος, οι γονείς του, το σχολείο και όποιοι εμπλέκονται πρέπει να ενημερωθούν και να γίνει μια ψυχοεκπαίδευση για την καλύτερη αντιμετώπιση του εφήβου. Εκεί όπου είναι απαραίτητο μπορεί συμπληρωματικά να προσφερθούν, από ειδικούς με πείρα και γνώσεις στη ΔΕΠ-Υ, συμβουλευτική, ψυχοθεραπεία ή/και φαρμακευτική αγωγή.

Συμπεράσματα:

• Η ΔΕΠ-Υ είναι μια χρόνια διαταραχή η οποία αφορά όλες τις ηλικίες.

• Στην εφηβεία είναι δυνατό τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ να παρουσιαστούν στους ειδικούς με άλλα πρόσωπα (προβλήματα) και αυτό να κάνει τη διάγνωση πιο δύσκολη.

• Η έγκαιρη, σωστή διάγνωση είναι αναγκαία, για να αποτρέψει τη δημιουργία σοβαρότερων προβλημάτων, όπως σχολικής αποτυχίας, χρόνιου άγχους, κατάθλιψης, αντικοινωνικής συμπεριφοράς, παραπτωματικών πράξεων και αποτυχίας στην επαγγελματική και οικογενειακή αποκατάσταση.

• Έφηβοι με ΔΕΠ-Υ και γνώση του προβλήματός τους έχουν όλες τις δυνατότητες να γίνουν ανεξάρτητοι, λειτουργικοί και επιτυχημένοι ενήλικες.

Dr. Ιουλιέτα Λαούρη, Παιδοψυχίατρος

Αναρτήθηκε από:

Νίκη Λουκά B.A., M.Phil.

Ειδική Παιδαγωγός